Elchi bey

1-ci Pyotrun-Deli Petronun is basına gelmesi ile Rusiyanın isgalçılıq tarixinde yeni bir merhele basladı. Hem özü, hem de taxt-tacına sahib olacaq bütün gelecek varisleri üçün isti sulara  çıxmaq strategiyasını ireli sürmüs1-ci Pyotr serhedleri isti sularadek uzanan  Azerbaycanın türk Qacar Dövletini öz qarsısındakı maneelerden biri kimi görürdü. Çünki Rusiyanın qara denizden ve Bogazlardan keçerek isti sulara çıxıs yolunu Osmanlı imperiyası , Qafqazlardan, Azerbaycandan keçib Besre körfezine ve ümman denizine çıxan yolunu ise Qacar dövleti kesirdi. Mehz buna göre de, Qafqazların özellikle Azerbaycanın isgalı Rusiya üçün isti sulara çıxıs strategiyasında bir nömreli hedefe çevrildi. Bununla da Azerbaycanın iki yüz ilden beri davam eden milli faciesi baslandı.
XVIII yüzilde Rusiyanın Azerbaycana bezi isgalçılıq yürüsleri olsa da, tutduqları erazileri elde saxlaya bilmediler.  XIX yüzilde ise daha da güclenmis Rus imperiyası artıq Azerbaycan üçün çox ciddi tehlüke idi, 1801-ci ilde Qazax ve Semseddil sultanlıqları isgal edildi. 1803-cü ilin yazında ise on iledek davam etmis 1-ci Rus-Azerbaycan Müharibesi baslandı ve 1813-cü il oktyabrın 12-de “Gülüstan müqavilesinin baglanması ile neticelendi. Azerbaycanın parçalanmasının baslangıcı olan bu menhus müqavileye göre dagıstan da daxil, Arazdan quzeyde yerlesen bütün Azerbaycan torpaqları (Naxçıvan ve Irevan xanlıqlarından basqa) Rusiya tabeçiliyine keçdi.
Azerbaycanın quzeyini itirmesi faktı ile barısmayan türk qacar Dövleti 1826-cı il iyulun 16-da Rusiyaya qarsı herbi emeliyyatlara basladı ve üç iledek davam eden 2-ci Rus-Azerbaycan müharibesi 1828-ci il 10 fevral “Türkmençay” müqavilesinin baglanması ile basa çatdı. Hemin müqavileye göre, Azerbaycanın Naxçıvan ve Irevan xanlıqları da Rusiyanın hakimiyyeti altına keçdi. Bununla da, Azerbaycanın bölünmüslük faciesi resmilesdirilmis oldu.
Azerbaycanı parçalamaq ve quzey hissesini isgal etmek rus imperiyasına heç de asan basa gelmedi. Ingiltere xaric, az qala bütün Avropanı tutmus Napoleon imperiyasını üç ile darmadagın eden Rusiya 10 il müharibe apararaq Azerbaycanın Arazdan quzeye Irevan xanlıgını ve Naxçıvanı çıxmaqla, yalnız beşde birin qoparmaga nail ola bilmisdi. Bu, Azerbaycan türklerinin Rusiya imperiyasına qarsı müharibesinin nece sert ve dönmez olduguna en tutarlı sübutlardan biridir.
Bütövlükde Rusiya 13 illik agır müharibeden (1803-1813, 1826-1828-ci iller) sonra Azerbaycanın quzeyini isgal ede bilmisdir. Xalqımız üçün çox agır olan bu müharibe ileri erzinde bir terefden Azerbaycanın xanlıqlara  ayrılan quzey hissesinin merkezlesmis Türk Qacar Dövletine tabe etdirilmesi ugrunda mübarize gedir; diger terefden ise, Qacar sahzadesi ve Tebriz veliehdi Abbas Mirzenin basçılıgı ile isgalçı rus imperiyasına qarsı qehremancasına müqavimet gösterilir, qanlı döyüsler aparılırdı. Rus isgalçılarına qarsı qeyri-beraber savasda Car-balaken camaatı, Cavab xanın basçılıgı altında Gence ehalisi ve s. Azerbaycan tarixinin sanlı sehifelerini yazdılar. Isgalçı rus qosunlarının rehberi general Sisianovun  Bakı qapılarında öldürülmesi ve basının Tebrize- veliehd Abbas Mirzeye gönderilmesi de xalqımızın isgal faktına heç de müticesine boyun eymediyini açıq-aydın göstermekdedir.
Azerbaycan xalqının ciddi müqavimeti ile qarılasan rus imperiyasının herbi isgalı gerçeklesdirib, siyasi-inzibati bölünmüslüyü resmilesdirdikden sonra milletin müqavimet gücünü daha da sarsıda bilmek üçün çesidli üsullarla “ayır, buyur siyasetini genis tetbiq ederek Azerbaycanı menen, ruhen parçalamaga can atdı. Hemin üsullardan biri de Azerbaycanın quzeyini güneyinden süni sekilde ferqlendirmek, quzeydeki ehalini ve onun dilini basqa adla adlandırmaq cehdi idi.
Rusiyanın o zamankı görkemli sexsiyyetlerinden olan, sonralar Tehrana sefir gönderilen ve orada xalq terefinden dogranılan Qriboyedov Peterburqa öz hesabatında yazırdı ki, bu xalq birdir ve hamısı özünü Türk sayır. Biz ya Azerbaycanı bütövlükde isgal etmeliyik, ya da onu parçalayıb Arazdan simalda yasayanlara “oguz”, yaxud “tatar” adı qoymaqla onları bir-birinden ayırmalıyıq.
Basqa bir hesabatda ise teklif edilirdi ki, onlara ölkenin adına uygun azerbaycanlı…adlandırmaq daha dogru (oxu: imperiya meqsedlerine daha yararlı) olardı. Beli, xalqın “Türk” adını “azerbaycanlı” adı ile evez etmek fikri ele Türkmençay müqavilesi baglanan andan meydana çıxmısdı.
XX yüzilde rus çar imperiyasının varisi olan rus sovet imperiyası da eyni yolu izlemis, 30-cu illerin ikinci yarısında adımızı yeniden deyisdirmisdir.
Azerbaycanın güneyinde ise 1824-cü ilde hakimiyyetin Türk Qacar sülalesinden fars Pehlevi sülalesine keçmesi ile basqa bir üsul-etnik tariximizin inkar olunması, kökümüzün uydurma irandilli azeri etnosuna baglanılması tetbiq edilmeye baslandı. Qondarma “azeri” adı meydana çıxdı (her cür ad olar, teki Türk adı olmasın!). Ona göre de, bu gün qardas türkiye de bize “Azeri” deyilmesi, sadece, teessüf dogurur…
Lakin her iki imperiyanın (fars ve rus) milli varlıgımızı ve milli bütövlüyümüzü inkar etmeye ve parçalamaga yönelmis “ayır, buyur” siyaseti ne qeder qeddarlıqla, ne qeder hiylegerlikle tetbiq olunsa da, Azerbaycan türkünün bütövlük ruhunu parçalaya bilmedi. Tarix sübut etdi ki, Azerbaycanın bütövlük ruhu parçalanmazdır! Çünki bu milli bütövlük ruhu

• -dilimizin eyniliyinde yasamaqdadır;
• -edebiyyatımızın bütövlüyünde yasamaqdadır;
• -tariximizin vahidliyinde yasamaqdadır;
• -medeniyyetimizin bütünlüyünde yasamaqdadır;
• -inanc ve meneviyyat birliyimizde yasamaqdadır;
• -milli kimlik süurumuzun ferqsizliyinde yasamaqdadır;
• -qehremanlarımızın, qehremanlıqlarımızın ve derdlerimizin ortaqlıgında yasamaqdadır…

Bir sözle, Azerbaycan türklüyünde yasamaqdadır! Bütün bunlar ise tarix boyu Azerbaycan Türkünü isde birliye sövq etmisdir.
Milli bölünmüslük ve asılılıq faciemiz baslayan günden buna qarsı milli müqavimet herekatımız ortaya çıxmıs ve ardı-arası kesilmeden davam etmisdir. Bu herekat fürset dsdükde herbi ve siyasi müstevide alovlanmıs, on iller boyu davam eden qaçaq herekatı, çesidli kendli üsyanları, xalqımıın Seyx Samil herekatındakı ciddi istirakı ve s. meydana çıxmısdır. Azerbaycanın güneyindeki Settarxan herekatına, Xiyabaninin “Azadistan” Dövleti yaratmasına, Piseverinin Milli Hökumet elan etmesine; Azerbaycanın quzeyinde Resulzadenin rehberliyi ile Demokratik Respublika qurulmasına mehz bu baxımdan yanasılmalıdır.
Herbi ve siyasi müstevi ile yanası, xalqımız milli-medeni müstevide de çox ciddi müqavimet göstermis, Nebatinin, M.F.Axundovun, Hesen bey Zerdabinin, Celil Memmedquluzadenin, M.E.Sabirin, Mirzeli Möcüzün, Hebib Sahirin, M.H.Sehriyarın, Bulud Qaraçorlunun (Sehend), Xelil Rzanın, Hemid Nitqinin ve b. simasında öz milli-menevi bütövlüyünü ortaya qoymusdur. Ümumiyyetle, milli medeni müstevide Azerbaycan heç vaxt menen, ruhen ayrılmamıs, hemise bütöv olaraq götürülmüsdür. Celil Memmedquluzadenin “Azerbaycan” meqalesi bunun en tipik örneyidir. Milli medeni müsteviden ferqli olaraq, siasi müstevide milli müqavimet herekatımız zamanın sertlerine, dövrün gerçekliklerine uygun inkisaf etmisdir.
XX yüzilde  xalqımız Azerbaycanın güneyinde Settarxan, Xiyabani, Piseveri kimi, Azerbaycanın quzeyinde ise M.E.Resulzade kimi böyük liderler yetirmisdir. Bir-birini tamamlayan bu liderlerden her birinin tariximizde öz serefli yeri var. Onlardan her birinin rehberlik etdiyi herekata güneyli-quzeyli bütün xalqımız qatılmıs, bununla da, Azerbaycan Türkünün isde birliyini ortaya qoymuslar:
Hansı dövletin tebeesi olmalarına baxmayaraq, Azerbaycan ogulları imperiyaya qarsı hemise birge çıxıs etmisler. Bunun mahiyyetini basa düsmeyen lenin yazırdı ki, Gencede, Bakıda, yeni Azerbaycanın quzeyinde ve Qafqazda yasayan Türkler Rusiya tebeesi olduqlarını yaddan çıxararaq ve bunu nezere almayaraq Setterxan herekatında çox feal istirak edirdiler.
Azerbaycanın quzeyinde cereyan eden Müsavat herekatı istirakçılarının böyük bir qismi Azerbaycanın güneyinden olan soydaslarımız idi. Ele Azerbaycan hökumetinin bas nazirinin Xoylu Feteli xan olması çox metlebleri açıqlayır.
Lakin unutmayaq ki, bütün bu herekatların her birinde  baslıca mübarize hedefi ya Azerbaycanın quzeyi, ya da güneyi olmusdur. Basqa sözle siyasi mübarize meydanında Azerbaycan bütöv olaraq hdef götürülmemis ve Bütöv Azerbaycan ugrunda  herekatın ideya esasları ireli sürülmemisdir. Esrin evvellerinden beri meydana çıxan milli azadlıq herekatlarımızdakı bu boslugu esrin sonunda mehz  EBÜLFEZ ELÇIBEY fenomeni ortadan qaldırmaqdadır.
Xalqımızın ruhunda, folklorumuzda, poezyamızda, negmelerimizde… yasayan Btöv Azerbaycan düsüncesini siyasi müsteviye çıxaran ilk yolbay (rehber) Ebülfez Elçibeydir. Hele 1975-ci ilde rus sovet imperiyası terefinden hebs edilerken Ebülfez bey Bütöv Azerbaycan ülküsünün (ideyasının) mahiyyetini müdrik bir benzetme ile bele açıqlamısdır: “Fil ne qeder böyük olur-olsun, onu iki yere parçalasan, hereket ede bilmez. Qarısqa ise, ne qeder kiçik olsa da, parçalanmadıgına göre, hereket edir…bu sebebden hazırda en kiçik xalqlar bele irelileye bilir, Azerbaycan ise böyük olmasına baxmayaraq, parçalandıgına göre, iki yüz ilden beri yerindece qalıbdır”.
70-ci ilin evvellerinde rus sovet imperiyasının çox yasamayacagını önceden gören, eqide dostlarına, yoldaslarına, telebelerine “…bu qurulus dagılacaq” söyleyen Ebülfez Elçibey bu gün “Iranı da SSRI-nin taleyi gözleyir” düsüncesini ireli sürmekdedir. Inanırıq ki, o gün uzaqda deyil…O gün gelir.
Vaxtile Ebülfez Elçibey rus imperiyasının dagılacagını deyende ve o gün üçün indiden hazırlasma  zeruretini ireli sürende çoxları ona inanmırdı. Rus imperiyası dagıldı… ve o güne tam hazır olmayan Azerbaycan xalqı (yalnız bizmi!) imperiyanın xarabalıqları altından çetinlikle can qurtarmaqdadır…
Rus imperiyasının dagılacagına çoxlarının inanmadıgı dövrde Ebülfez Elçibey dostlarını, yoldaslarını, telebelerini öz etrafına toplayaraq hazırlasmaga- xalqı teskilatlandırmaga baslamısdı. Azerbaycan Xalq Cebhesinin yaranmasında ve hemin teskilatın qazandıgı ugurlarda iyirmi il önceden baslayan bu hazırlıgın payı heç de az olmamısdır.
Bu tarixi tecrübeye derinden yiyelenmis Ebülfez Elçibey Iranın da dagılacagı fikrini ortaya qoyarken, eyni zamanda Azerbaycan xalqının buna indiden hazırlasma zeruretini de ireli sürmekdedir. E.Elçibeye göre, Iran dagılacaq. Iran dagılacaqsa, bes biz niye bu xarabanın altında qalıb ezilmeliyik…
Rejim deyisikliyi edib demokratik federasiya yaratmaqla temelleri sarsılmıs, dayaqları çürümüs Iranın erazi bütövlüyünü qorumaq xülyasında olanlara qarsı güclü tarixi tecrübeye esaslanaraq “Iranda demokratik federasiya yaranarsa, onun ömrü uzun olmayacaq, ya tamamile dagılacaq, ya da yeniden diktaturaya çevrilecekdir”-deye cavab veren E.Elçibey yegane dogru çıxıs yolu kimimilli modeli ireli sürür. Iranda yasayan bütün xalqların milli müsteqilliyini nezerde tutan bu modele göre, “Azerbaycan xalqı Irandan ayrılmalı, öz müsteqil dövletini qurmalı ve sonra da quzeydeki dövletle danısıqlar aparıb Bütöv, Müsteqil ve Demokratik Azerbaycan Dövletini yaratmalıdır”.
E.Elçibey fundamentalist, terrorçu, antidemokratik Irandan qurtulmanın yolunu milli modelde görürür ve bütün varlıgı ile inanır ki, Yuqoslaviya kimi, SSRI kimi, Iran da dagılacaqdır. Onun fikrince, “xalqlar hebsxanası” olan Iran mehz milli model esasında dagılacagına göre, Azerbaycan xalqı o güne indiden hazırlasmalıdır! Tebii ki, bu hazırlasmanın milli güc yetisdirmenin ilk merhelesi milli ideyanın ireli sürülmesi ve topluma hedef gösterilmesi ile baglıdır. E.Elçibey hele 60-cı illerin sonu- 70-ci illerin evvellerinde bu tarixi zerureti yerine yetisdirmis ve Azerbaycan toplumuna siyasi müstevide iki esas hedef gösterilmisdir:
1.Milli müsteqillik,
2.Milli bütövlük,
3. Milli dövlet.
Azerbaycanın milli müsteqilliyi ideyasının tarixi kökleri müsavatçılıq irsine dayanırdı. E.Elçibeyin yaxın eqide dostu, görkemli Azerbaycan alimi merhum Malik bey Mahmudov hele 1962-ci ilde bagdadda olarken “Müsavat” partiyasının 1936-cı il proqramını elde etmis ve onu öz mühazire defterinde setirlerdeki herflerin arasına yazaraq gizlice Bakıya getirmisdi. Müeyyen elaveler etmekle esas götürülen bu proqram E.Elçibeyin bir neçe yaxın eqide dostu ile birlikde yaratdıgı qızıl özeyin ilk meramnamesi oldu.
Müsavatçılıgın “Türklük”, Çagdasçılıq, Islam” fikir cereyanları esasında biçimlenmis hemin meramnamede en mühüm yenilik E.Elçibey terefinden elave edilen MILLI BÜTÖVLÜK ideyası idi. Bu, müsavatçılıgın tarixi inkisafında yeni bir merhelenin baslangıcı oldu. 70-ci illerde Azerbaycanın quzeyinde E.Elçibeyin önderliyi (liderliyi) ile yaradılmıs qızıl dernekler sebekesinin esas ideoloji xettini teskil eden bu ideya çagdas xalq azadlq  herekatımızda, ilk olaraq AXC-nin, sonra ise bir sıra diger partiyaların proqramlarında öz eksini tapdı. E.Elçibe özü bu haqda tevazökarlıqla bele deyir: “Bütöv Azerbaycan ideyası tekce menim deyil, sadece olaraq, men onu AXC-nin proqramına daxil etmisem, elece de, Azerbaycanda fealiyyet gösteren bir sıra partiya liderleri ile danısıqlar aparıb onların proqramlarında  da bu meselenin yer tutmasına çalısmısam”.
E.Elçibeyin ireli sürdüyü milli bütövlük ideyası S.C. Piseveriden sonra Azerbaycanın güneyindeki milli yönümlü qurumlar arasında daha da qızısan ideoloji dartısmalara, demek olar ki, son qoymus ve artıq bu gün mövcud olan ekser milli teskilatların proqramlarında öz eksini tapmısdır.
E.Elçibey milli müsteqillik ve milli bütövlük anlayıslarını vehdetde görür, milli bütövlüye geden yolun mehz milli müsteqillikden keçdiyine inanır, Azerbaycanın istiqlal liderlerini hörmetle yad ederek deyir: “Tutdugumuz yol böyük önder M.E.Resulzadenin yoludur, bu yol Settarxanın, S.M.Xiyabaninin, S.C.Piseverinin yoludur ve men eminem ki, biz…Müsteqil, Bütöv ve Demokratik Azerbaycana aparan bu yolu seref ve leyaqetle davam etdireceyik”.
Milli müsteqillik ve milli bütövlük ideyalarının kütlevilesdirilmesi ugrunda dönmez mübariz E.Elçibe bu yolda çoxlu kadrlar yetisdirmis, böyük terefdarlar kütlesi qazanmısdır.
Milli müsteqillik ve milli bütövlük ideyalarının gerçeklesdirilmesi üçün en zeruri sertlerden biri milletin bu yolda teskilatlandırılmasıdır. Bu tarixi eruretin heyata keçirilmesinde mühüm rol oynamıs E.Elçibey hele 670-ci illerin evvellerinde Azerbaycanın quzeyinde genis yayılmıs üçlük, beslik, yeddilik ve doqquzluqlardan ibaret böyük gizli dernekler sebekesi yaratmıs ve onlara ümumi rehberlik etmisdir. Hemçinin, Azerbaycan xalq Cebhesinin ve bir sıra diger milli siyasi teskilatların yaranmasında ciddi emeyi olan E.Elçibey bu gün Azerbaycanın güneyinde milli-siyasi teskilatlanmanın zeruriliyini vurgulamaqda ve dünya Azerbaycan Türklerini vetenimizin güneyinde istiqlaliyyeti gerçeklesdirecek milli-siyasi teskilatlanmanı daha da genislendirmeye çagırmaqdadır.
Xalqımıza Milli Hemreylik bayramını qazandırmıs 1989-cu il 31 Dekabr serhed herekatının ideya müellifi E.Elçibeye göre, hemin gün “elimizin, yurdumuzun birliye dogru…ilk böyük addımını atdıgı gündür”. O, Azerbaycan yolunda hemreyliyin öneminden danısaraq yazır: “biz ilk addımda hemreylik gerek! Yurd ugrunda hemreylik, el ugrunda hemreylik, dil ugruda hemreylik, din ugrunda hemreylik, birlesmis Azerbaycan Yurdları (BAY) ugrunda hemreylik!”.
Sübhesiz ki, milli hemreylikden baslayan yol sonda mili birliye, milli bütövlüye qovusacaqdır.
Milli kimlik süurunun biçimlenmesi E.Elçibeyin baxıslar sisteminde çox önemli bir yer tutmaqdadır. Onun fikrince, “…Azerbaycan Türkü birinci növbede, öz milli varlıgını derk etmeli, özünü, öz xalqını, öz dilini, tarixini, medeniyyetini, veteninin ve s. derinden öyrenib, bilmeli, sevmeli, qorumalı, yükseltmeli  ve onlara sahib çıxmagı bacarmalıdır… Bir sözle, bu gün bütün Azerbaycan türkleri öz milli müqedderatlarını teyin ede bilmek üçün labüden öz milli kimliklerini derk etmeli ve bu yolda mübarize aparmalıdırlar”.
Tebii ki, Azerbaycan milli kimliyinin temelinde böyük Türk varlıgına baglılıgımız ve vetençiliyimiz dayanır. Böyük Türk varlıgına baglılıgımız Türk milli kimliyinin derkinden baslamıs çagdas anlayısla turan evinde birlesmeyedek uzun bir mesafe qet etmekdedir. Vetençiliyimiz ise, öz etno-cografi hüdudlarımız çerçivesinde  Müsteqil, Bütöv ve Demokratik Azerbaycan Dövletinin qurulması demekdir. Veten anlayısmızı darlıqdan qurtarıb tarizi etno-cografi hüdudlarımızı ehete eden Bütöv Azerbaycan seviyyesineqaldırmıs E.Elçibeye göre, “Turanın yolu Bütöv Azerbaycandan keçir”. Bu sebebden Azerbaycanın birlesmesi ugrunda mübarize “”Turan” ülküsüeü dasıyan her bir Türkün milli serefi ve tarixi borcudur.
Vetenin ve Milletin bütövlüyüne qarsı yönelmis en ince meselelere bele xüsusi diqqetle yanasan E.Elçibey üçün “Azeri” anlayısı, “Iran Azerbaycan-Sovet Azerbaycanı”, “GüneyAzerbaycan- QuzeyAzerbaycan” anlayısları mövcud deyil. Onun üçün yalnız ve yalnız “Türk milleti”, “Azerbaycanın quzeyi ve güneyi” (hem de dogusu ve batısı), bir sözle, “Bütöv Azerbaycan” gerçekliyi vardır.
E.Elçibeyin Bütöv Azerbaycan ve Turan Temeli üzerinde köklenmis milletçiliyine sovinizm tamamile yaddır. O, Iranda müxtelif xalqların yasadıgını nezere almayan, “Iran Türklerindir ve hakimiyyet Türklere mexsus olmalıdır” iddiasında olanlara etarz ederek deyir: “Biz onların üzerinde agamı olmaq isteyirik. Yox! biz sovinizm ne oldugunu görmüsük. Soviniz hemin xalqın özünü facieye aparır…bize öz azadlıgımız, öz müsteqilliyimiz yeter. Biz fars sovinizminin eleyhineyik, farsların yox”.
Ingilterenin keçmis bas naziri M.Tetçerin ifadesi ile desek, “Böyük demokrat Ebülfez Elçibey” üçün Azerbaycanın müsteqilliyi ve bütövlüyü demokratiyadan ayrı düsünüle bilmez. O, Bütöv Azerbaycan Dövletini sivil, dünyevi (laik), demokratik hüquq dövleti olaraq görür. Çünki “Demokratiya Allahın çagdas türklere verdiyi en böyük nemetdir”.
Bu gün 40 milyonluq Azerbaycan Türklüyü böyük bir yola çıxmaqdadır: Bütöv Azerbaycan Yoluna! Yolbay Elçibeyin gösterdiyi Bütöv Azerbaycan yolumuz açıq olsun! Bu müqeddes yolda Ulu Tanrı Milletimize QUT versin! Amin!